رمضان، اراده قوی و پیشرفت

•  ولی فقیه در خطبه نماز عید فطر امسال (1402/2/2) سه مقوله روزه ماه مبارک رمضان، تقویت اراده و پیشرفت را در بیانی زیبا و حکیمانه به هم مربوط کردند. از این‌رو، در اینجا به قدر بضاعت اندک علمی در صدد شرح این سامان و نظم فکری که منبعث از گفتمان اسلام سیاسی است، بر آمدیم.
• آدمیان فکرها و ایده‌های خوب زیادی دارند ولی به ندرت پیش می‌آید که بتوانند آنها را جامه عمل بپوشانند. غالباً در آسیب‌شناسی این مسأله، ایراد کار را در فکر یا عمل می‌نگرند. گاهی می‌گوییم خوب فکر نشده که عملی نشد یا اینکه فکر خوبی بود ولی خوب عمل نشد. هر دو ایراد وارد است. یعنی ممکن است خوب فکر نکرده‌ایم یا خوب عمل نکردیم که مطلوب‌مان تحقق نیافته است. اما کمتر به این می‌اندیشیم که شاید عامل سومی هم باشد و به آن توجه نداریم.
• فکر و عمل دو عرصه انسانی مستقل از هم است. فکر، کنشی ذهنی است و عمل، کنش عینی است. یکی به عالم ذهن تعلق دارد و دیگری به عالم تحقق و عین. حال، برای اتصال و ارتباط میان عالم ذهن و عین به حلقه واسطی نیاز است. آن حلقه اتصال همانا "اراده" است. اراده، پیوند دهنده و ربط دهنده میان دو عالم ذهن (مطلوب) و عالم عین (معمول) است.
• اراده، صفت نفسانی است و عبارت از شوق موکد نفس برای تحقق مطلوب است. بعد آنکه مطلوبی در نفس شکل گرفت، لازم است که نفس شوق موکدی پیدا کند تا آن مطلوب را عملی سازد. تا نفس نسبت به مطلوب شایق نشود، مطلوب عینیت پیدا نمی‌کند. بنابراین، اراده آن عامل نفسانی است که در کنار عوامل ذهنی و عینی در تحقق مطلوب نقش اساسی دارد.
• اگر ذهن تقویت نشود، فکر و ایده تولید نمی‌شود. همچنین اگر عین مهیا نباشد، مطلوب محقق نمی‌شود. و اگر اراده تقویت نشود، آن حلقه وصل میان ذهن و عمل مفقود می‌شود. بدین ترتیب، معلوم گشت که چگونه ممکن است عامل سومی در عینیت یافتن مطلوب نقش داشته باشد. انسان برای تحقق مطلوب به تقویت ذهن و اراده و عمل نیاز دارد.
• عقل نظری و عقل عملی هر یک تقویت‌کننده ذهن و عمل انسان است. اما آنچه که اراده را تقویت می‌کند همانا ریاضت نفس است. چون اراده را امر نفسانی دانستیم. پس، باید نفس ریاضت بکشد تا اراده قوی شکل بگیرد.
• اما عالی‌ترین و درست‌ترین آیین ریاضت کشی در شریعت الهی آمده است. لذا اینکه ولی فقیه می‌فرماید "از خصوصیات ماه مبارک رمضان، تقویت اراده‌ها است"، بر همین اساس است که روزه داری نفس را ریاضت می‌دهد تا اراده قوی پیدا کند.
• قوی‌ترین اراده‌ها از آن نفس‌های مطمئنه است. چون نفس مطمئنه بالاترین مراتب ریاضت کشی شرعی را طی کرده است. به همین خاطر، خداوند سبحان تنها نفس مطمئنه را مخاطب ارجعی خود قرار داده است: " یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ؛ ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً" (الفجر:27 - 28).
• اما مقوله پیشرفت همان مطلوب و الگوی نظری است که در صدد تحقق خارجی آن بر می‌آییم. لکن در راه تحقق پیشرفت علاوه بر فکر خوب و عمل خوب به اراده قوی هم نیاز است. لذا ولی فقیه در خطبه نماز عید فطر به این نکته دقیق اشاره دارند که چگونه رمضان به مثابه شرع مقدس در عینیت الگوی پیشرفت اسلامی- ایرانی نقش دارد. الگوی پیشرفت به اراده‌های قوی نیاز دارد تا حلقه وصل میان ذهن و عمل باشد. و یکی از خصوصیات واجب شرعی روزه همانا تقویت اراده است.
• آنچه که در این گفتار بیان شد، تبیینی از رابطه وثیق دین و سیاست و نفی نظریه سکولاریسم است. حقیقتاً هیچ آیین ریاضت کشی به مثل آیین و شریعت وحیانی قادر به سامان زندگی این جهانی آدمیان نیست.

داود مهدوی‌زادگان
1402/2/2